Τάξη μέσα από το Χάος: Πως η σύγχρονη θεωρητική φυσική στηρίζει την αυτοοργάνωση
Του Άρη Χατζηχρήστου
Είναι γνωστό ότι σε γενικές γραμμές η κοινωνιολογία και η πολιτική ακολουθούν (με μια χρονική καθυστέρηση) τις φιλοσοφικές αντιλήψεις που αναδύονται από τις λεγόμενες βασικές επιστήμες ή την τέχνη.
Για παράδειγμα, η βιομηχανική επανάσταση με τα κάθετα μοντέλα διοίκησης, όπως και η ιεράρχηση των Σοβιέτ από το Λένιν, είναι παιδιά της φιλοσοφικής θεώρησης που επικράτησε μετά την κυριαρχία των θεωριών του Newton στην κλασική φυσική. Ο Newton πίστευε ότι, αν έχουμε ένα πολύπλοκο σύστημα (φυσικό ή κοινωνιολογικό δεν έχει σημασία) τότε μπορούμε χωρίς βλάβη να μελετήσουμε κάθε μέρος του ξεχωριστά και να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα για το αρχικό σύστημα, ουσιαστικά ξεχνώντας τις αλληλεπιδράσεις των μερών του, και να προβλέψουμε με ακρίβεια την συμπεριφορά του μέσα στον χρόνο. Σύμβολο αυτής της θεώρησης είναι το ρολόι, ένα σύστημα δηλαδή του οποίου τα μέρη μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα. Με μια τέτοια αντίληψη, μια ομάδα (πεφωτισμένων) ηγετών μπορεί να παίρνει σωστές αποφάσεις για μια κοινωνία, αναλύοντας κάθε πρόβλημά της ξεχωριστά και προβλέποντας την συμπεριφορά της στο μέλλον.
Αυτό το φιλοσοφικό μοντέλο (γνωστό ως ντετερμινισμός) οδήγησε στην αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας τους προηγούμενους αιώνες, αλλά κατά τη διάρκεια του αιώνα που πέρασε υπέστη ολική κατάρρευση σε όλους τους τομείς (βλ. Πρόβλημα των Τριών Σωμάτων, θερμοδυναμική, Κβαντομηχανική, Μετεωρολογία, οικονομική συμπεριφορά). Ήδη από τη δεκαετία του ’70 έχει αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα αντίληψη για την μελέτη κάθε συστήματος, η λεγόμενη Επιστήμη της Ολότητας, ευρύτερα γνωστή ως μαθηματική Θεωρία του Χάους. Σήμερα, αυτή η θεώρηση έχει αντικαταστήσει πλήρως και πολύ πετυχημένα το ντετερμινισμό σε σημαντικούς κλάδους των βασικών επιστημών, χωρίς να να χρειάζεται να καταφεύγει στο φιλοσοφικό καταφύγιο των επικριτών του ντετερμινισμού, τον αγνωστικισμό.
Η θεωρία του χάους, λέει το εξής απλό: Η νέα τάξη, κάθε νέα τάξη, δεν παράγεται μέσα από την παλιά, αλλά από το χάος, από την πολυπλοκότητα. Βέβαια. όταν λέμε χάος, δεν εννοούμε (μόνο) φωτιές και οδοφράγματα, αλλά πολυπλοκότητα στον μηχανισμό του συστήματος. Αυτή είναι μάλιστα και η διαφορά ανάμεσα στα δύο πιο περίπλοκα συστήματα του σύμπαντος: τον ανθρώπινο εγκέφαλο και τον υπολογιστή. Ακόμα και αν ένας υπολογιστής ήταν το ίδιο πολύπλοκος με τον εγκέφαλο, δεν θα μπορούσε να σκέφτεται, να παίρνει αποφάσεις, γιατί ο μηχανισμός του είναι ντετερμινιστικός. Για τον υπολογιστή Α+Β=Γ πάντα. Αντίθετα, ο εγκέφαλος είναι εγγενώς χαοτικός. Οι συνάψεις μεταξύ των νευρώνων του αναπτύσσονται δυναμικά και χωρίς κάποια απλή τάξη. Κι όμως, κάθε φορά που χρειάζεται, από το χάος αυτό των αλληλεπιδράσεων αναδύεται μια καινούρια τάξη, με τη μορφή μιας νέας σκέψης. Αυτό δεν μπορεί να το καταφέρει ένας υπολογιστής. Μάλιστα, αν ο εγκέφαλος αποκτήσει, για κάποιο λόγο, μια εγγενή τάξη, τότε χάνει αυτομάτως την ικανότητα ν’ αποφασίζει. Αυτή η πάθηση μάλιστα είναι ο πολύ γνωστός αυτισμός.
Αν το σύστημα λήψης αποφάσεων για την κοινωνία (πολίτευμα) είναι ιεραρχικό και ντετερμινιστικό, τότε δεν μπορεί να είναι λειτουργικό, ακριβώς όπως ένας υπολογιστής δεν μπορεί να παίρνει αποφάσεις αντί του ανθρώπου. Σε μια Βουλή λοιπόν, όπου 5-6 πολιτικές (ή και παραπάνω δεν έχει σημασία) συγκρούονται με προβλεπόμενο τρόπο, δεν θα προκύψει ποτέ μια νέα τάξη που να χωράει την κοινωνία. Το σύστημα αυτό είναι αυτιστικό!
Σ’ ένα μη ιεραρχικό μοντέλο άμεσης δημοκρατίας όμως, οι μετέχοντες στην εξουσία αλληλεπιδρούν τόσο πολύπλοκα, μακριά από κανόνες και πολιτικές, που το σύστημα δεν θυμίζει πλέον μηχανή, αλλά έναν ζωντανό οργανισμό. Έναν οργανισμό πιο πολύπλοκο από όλους τους πολίτες που τον αποτελούν μαζί, αφού δεν είναι πια ένα σύνολο ανθρώπων, αλλά ένα σύνολο ανθρώπων που αλληλεπιδρούν. Μόνο ένα τέτοιο μοντέλο μπορεί να παίρνει αποφάσεις που να είναι καινούριες και να χωράνε την κοινωνία, όντας δικές της αποφάσεις.
Στον 21ο αιώνα λοιπόν, στο δίλλημα αριστερά ή δεξιά, καπιταλισμός ή κρατισμός, η κοινωνία πρέπει ν’ απαντήσει: Τίποτα από τα δύο! Ούτε ιεραρχικές εταιρείες, ούτε κρατική γραφειοκρατία. Αυτο-οργανωμένα δίκτυα ανθρώπων. Μέχρι σήμερα αυτό έμοιαζε αδύνατο, λόγω της απουσίας πετυχημένου αντιπαραδείγματος. Τώρα όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει. Αυτή τη στιγμή μάλιστα χρησιμοποιείτε το πιο τρανταχτό παράδειγμα αυτο-οργανωμένου, μη ιεραρχικού δικτύου: Το Internet!
Η άμεση δημοκρατία και ο σοσιαλισμός λοιπόν μπορούν να αρχίσουν σήμερα!
